कराड प्रतिनिधी । जागतिक व्याघ्र दिनाचे औचित्य साधून कराड येथे सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पाच्या सह्याद्री वन्यजीव संशोधन सुविधा विभागाच्यावतीने नुकतीच सह्याद्री व्याघ्र भूप्रदेश संवर्धन परिषद पार पडली. या परिषदेत व्याघ्र प्रकल्पातील समृद्ध जैवविविधता, व्यवस्थापनात आवश्यक असणारे मुद्दे, भविष्यातील आव्हाने व संधी आदी विषयी उहापोह करण्यात आला. यावेळी परिषदेत मांडण्यात आलेल्या अहवालामधून महाराष्ट्र ते कर्नाटकपर्यंत विस्तारलेल्या सह्याद्री-कोकण वन्यजीव भ्रमणमार्ग प्रदेशात ३२ वाघांचा वावर असल्याची माहिती समोर आली आहे.
परिषदेच्या अध्यक्षस्थानी कोल्हापूरचे मुख्य वनसंरक्षक तथा सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पाचे क्षेत्र संचालक एम. रामानुजम होते. राष्ट्रीय व्याघ्र संवर्धन प्राधिकरणाचे अतिरिक्त महानिरीक्षक नंदकिशोर काळे, दापोली वानिकी महाविद्यालयाचे अधिष्ठाता डॉ. सतीश नरखेडे, कृष्णा मेडिकल महाविद्यालयाचे कुलसचिव एम. व्ही. घोरपडे हे प्रमुख अतिथी म्हणून उपस्थित होते. कोयना, सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पाचे संचालक उत्तम सावंत यांनी स्वागत, प्रास्ताविक केले.
या परिषदेला सांगलीच्या उपवनसंरक्षक श्रीमती नीता कट्टे, चांदोली राष्ट्रीय उद्यानाच्या उपसंचालक स्नेहलता पाटील, तसेच कोल्हापूर वनवृत्त मधील वरिष्ठ अधिकारी, सह्याद्री भुप्रदेशातील सर्व मानद वन्यजीव रक्षक, विविध महाविद्यालयांचे प्राध्यापक, वन्यजीव संशोधक, निसर्गप्रेमी व विद्यार्थी उपस्थित होते.
परिषदे दरम्यान संशोधकांनी सह्याद्री लँडस्केप, गवताळ प्रदेश, सडे, सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पातील जैवविविधता इत्यादी विषयांवरील संशोधन सादर केले. या संशोधनाचे सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्प व्यवस्थापनात असणारे महत्त्व व भविष्यातील संशोधनाच्या संधींवर चर्चा करण्यात आली. यासोबत वनगस्ती आणि वनसंरक्षणामध्ये उल्लेखनीय कामगिरी केलेल्या अधिकारी व कर्मचारी, विविध सहभागीदारांचा सन्मान करण्यात आला.
महाराष्ट्रातील सह्याद्रीला केंद्रस्थानी ठेवून ‘वाईल्डलाईफ काॅन्झर्वेशन ट्रस्ट’ने (डब्लूसीटी) कोल्हापूर वन विभाग आणि ‘सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पा’च्या मदतीने तयार केलेला अहवाल कराडमधील ‘सह्याद्री व्याघ्र भूप्रदेश संवर्धन परिषदे’त प्रसिद्ध करण्यात आला. या अहवालात सह्याद्रीत मादी वाघ पिढ्यानपिढ्या प्रजनन करत असल्याची महत्त्वपूर्ण नोंद करण्यात आली आहे.
सह्याद्री-कोकण भ्रमणमार्गाचा विस्तार हा महाराष्ट्रातील सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पापासून दक्षिणेकडे कर्नाटकातील काली व्याघ्र प्रकल्पापर्यंत आहे. १० हजार ७८५ चौरस किलोमीटर क्षेत्रावर या भ्रमणमार्गाचा विस्तार पाहायला मिळतो. या भ्रमणमार्गच्या क्षेत्रामध्ये संरक्षित वनक्षेत्राबरोबरच खासगी आणि सरकारी मालकीचे क्षेत्र, गाव, महामार्ग, रेल्वेमार्ग, धरण अशा अनेक गोष्टीचा समावेश आहे. त्यामुळे या भ्रमणमार्गात अनेक ठिकाणी आपल्याला खंड म्हणजेच ‘गॅप’ आणि अडथळे म्हणजेच ‘बाॅटलनेक’ दिसतात. अशा परिस्थितीत या भूभागामधील वाघांच्या संख्येचे अवलोकन करण्याचे काम ‘डब्लूसीटी’ने वन विभागाच्या मदतीने २०२२-२३ या सालात केले.
प्रामुख्याने महाराष्ट्रामध्ये हा अभ्यास केंद्रित होता आणि या अहवालातील गोवा व कर्नाटक राज्यातील वाघांची संख्या ही ‘राष्ट्रीय व्याघ्र गणने’च्या अहवालामधून घेण्यात आल्याची माहिती ‘डब्लूसीटी’चे वन्यजीव संशोधक गिरीष पंजाबी यांनी दिली. कर्नाटकमधील १७ आणि गोव्यातील ५ वाघांची संख्या ही राष्ट्रीय व्याघ्र गणनेच्या अहवालानुसार नोंदवण्यात आली, तर पश्चिम महाराष्ट्रामधील १० वाघांच्या छायाचित्रांची नोंद आमच्या अभ्यासातून केल्याचे त्यांनी सांगितले. ही संख्या केवळ भ्रमणमार्ग भूप्रदेशातील असून ‘सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्प’ किंवा ‘राधानगरी वन्यजीव अभयारण्या’सारख्या संरक्षित वन क्षेत्रामधील वाघांच्या संख्येचा यात समावेश नसल्याचे त्यांनी स्पष्ट केले.
सह्याद्री-कोकण भ्रमणमार्गातील वाघांच्या संचाराविषयी काही महिन्यापूर्वी कर्नाटकातील काली व्याघ्र प्रकल्पामध्ये गोवा, कर्नाटक आणि महाराष्ट्रातील वनाधिकाऱ्यांची महत्त्वपूर्ण समन्वय बैठक पार पडली. या बैठकीत भ्रमणमार्गातील वाघांच्या हालचाली, संरक्षण आणि शिकारीसंदर्भात समन्वयावर आधारित चर्चा करण्यात आली. राज्याअंतर्गत होणाऱ्या वाघांच्या हालचालींबाबत समन्वय साधण्यासाठी लवकरच समाज माध्यमावरील वाॅट्सअॅपवर वनधिकाऱ्यांचा गट तयार करण्यात येणार आहे. त्याठिकाणी माहितीची देवाण-घेवाण केली जाईल, अशी माहिती कोल्हापूर प्रादेशिक विभागाचे मुख्य वनसंरक्षक एम. रामानुजम यांनी दिली आहे.
सह्याद्री-कोकण भ्रमणमार्ग हा वाघांच्या भ्रमणाच्या दृष्टीने महत्त्वाचा
महाराष्ट्रातील १० वाघांचा विचार केल्यास ही संख्या केवळ भ्रमणमार्ग प्रदेशातील आहे. सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्प आणि राधानगरी वन्यजीव अभायरण्यात सद्यस्थितीत असलेल्या प्रत्येकी एका वाघाचा यात समावेश नाही. सह्याद्री-कोकण भ्रमणमार्ग प्रदेशामध्ये मादी वाघ पिढ्यानपिढ्या प्रजनन करत असल्याचे समोर आले आहे. २०१५ साली याठिकाणी जन्मास आलेल्या एका मादी वाघिणीने याच भूप्रदेशात तीन पिल्लांना जन्म दिला आहे. हा भ्रमणमार्ग व्याघ्र स्थलांतराच्या दृष्टीने जिवंत असल्याची काही उदाहरणे आहेत. मे, २०१८ रोजी ‘सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पा’मधील चांदोली अभयारण्यात आढळलेला ‘टी-३१’ हा नर वाघ मे, २०२० साली कर्नाटकातील काली व्याघ्र प्रकल्पात आढळून आला होता. तसेच २०१८ मध्ये महाराष्ट्रात छायाचित्र टिपण्यात आलेली ‘टीटी ७’ नामक वाघीण जवळपास चार वर्षानंतर ३० जून, २०२१ रोजी गोव्यातील ‘म्हादई अभयारण्या’त आढळली होती. त्यामुळे सह्याद्री-कोकण भ्रमणमार्ग हा वाघांच्या भ्रमणाच्या दृष्टीने महत्त्वाचा असल्याचे समोर आले आहे.